Nga Joseph Stiglitz Kur duket se gjërat s’kanë ku shkojnë më keq, në fakt kanë arritur këtë pikë. Madje edhe disa vende jashtëzakonisht “të përgjegjshme” të eurozonës janë duke përjetuar norma më të larta interesi. Ekonomistët në të dyja anët e Atlantikut, jo vetëm që po e diskutojnë mundësinë e mbijetesës së euros, por po mendojnë edhe që rënia e saj të shkaktojë sa më pak trazira.
Është shumë e qartë se liderët politikë të Evropës, me gjithë përkushtimin e tyre ndaj shpëtimit të euros, nuk kanë arritur ta kuptojnë se çfarë është ajo që duhet për shpëtimin e monedhës së vetme evropiane. Bindja që më shumë dominonte kur nisi zbatimin i projektit të euros nga të gjitha vendet anëtare ishte zbatimi i një disipline fiskale – nuk duhej që borxhi ose deficiti publik të ishin shumë të larta në krahasim me bruto prodhimin e brendshëm. Por Spanja dhe Irlanda kishin teprica buxhetore dhe borxhe të ulëta në momentin e parakrizës, që krejt papritur u shndërrua në borxh të lartë dhe deficite të mëdha. E tani disa vende anëtare të eurozonës thonë se duhet të ketë një qasje më të sertë në mbajtjen nën kontroll të deficiteve të shteteve të zhytura në krizë.
Në këtë rast është kureshtare, në kohën kur kriza po vazhdon, vendi më i sigurt për të investuar janë Shtetet e Bashkuara të Amerikës, që për vite me radhë kishin një shumë të madhe deficiti kombëtar. Pra, si do të ndajë Bashkimi Evropian qasjen ndërmjet deficiteve “të mira” – një qeveri krijon një klimë të përshtatshme biznesi, duke gjeneruar të ardhura nga investime të drejtpërdrejta të huaja – dhe deficiteve “të këqija” të ditëve të sotme? Të mbash të frenuar deficitin e keq të shumë vendeve anëtare në krizë kërkon një ndërhyrje larg më të madhe në sektorin privat, sesa doktrinat neoliberale dhe të një tregu të vetëm që ishin në trend.
Në Spanjë, për shembull, paraja qarkullon në sektorin privat prej bankave private. A do të thotë kjo se qeveria duhet të shkurtojë investimet publike? A do të thotë kjo se qeveria duhet të vendosë cilat qarkullime parash – të themi në sektorin e investimeve të patundshmërive – janë të këqija, dhe se për këtë shkak duhet të taksohen ose të ndalen krejtësisht? Për mua, kjo do të kishte logjikë, por politika të tilla në Bashkimin Evropian që i mëshon fort tregut të lirë do të dukej si një mallkim.
Vendosmëria për një përgjigje të qartë dhe të thjeshtë na kthen në diskutimet që pasuan krizën botërore financiare. Pas çdo krize, del një shpjegim, e i cili del i gabuar kur pason një krizë tjetër, ose së paku dëshmohet se nuk është i duhur. Kriza latine e viteve tetëdhjetë u shkaktua nga huadhënia e madhe, por kjo nuk mund t’i jepte shpjegim krizës meksikane të vitit 1994, e cila i ishte atribuuar kursimeve të pakta.
Pastaj radha i erdhi Azisë Lindore, e cila kishte norma të larta kursimi, dhe shpjegimi i ri ishte “qeverisja”. Ama, edhe kjo nuk kishte kuptim, marrë parasysh se vendet skandinave – të cilat kanë formën më transparente të qeverisjes në botë – kishin vuajtur para pak vjetësh një krizë.
Por, ka diçka të përbashkët nëpër të gjitha këto raste, sikur se edhe për krizën e vitit 2008: sektorët privatë janë sjellë në mënyrë të keqe në vlerësimin e kredidhënies dhe menaxhuan rrezikun ashtu si mendonin se ishte më së miri.
Këto probleme do të ndodhin si me euron, si pa të. Por euroja ua ka bërë qeverive më të vështirë të kundërpërgjigjen. Dhe nuk është se euroja ua mori dy mjetet më të fuqishme për të vepruar – normën e interesin dhe normën e shkëmbimit. Tani as Banka Qendrore Evropiane nuk mund të fokusohet në inflacionin, në kohën kur sfidë janë papunësia, rritja dhe stabiliteti financiar. Pa një autoritet të përbashkët fiskal, tregu i vetëm ia hapi rrugën një konkurrence të taksave – një garë që nëpërmjet taksave të ulëta mundohej të joshte investitorë dhe pretendonte se do të sillte kapital nëpërmjet tregtisë së lirë në Bashkimin Evropian.
Me fjalë të tjera, kjo nënkupton se individët e caktuar mund të vendosin nëse duan t’i shlyejnë borxhet e prindërve të tyre: rinia irlandeze thjesht mund t’i shmanget pagimit të obligimeve të bankave të mbështetura nga pakot financiare, duke lënë vendin e tyre. Natyrisht se migrimi supozohet se është i mirë, pasi dërgon punëtorët aty ku mendon se do të fitojë më së shumti. Por ky lloj migrimi aktualisht nënvlerëson prodhimtarinë.
Natyrisht se migrimi është pjesë e mekanizmave shtesë që e bëjnë Amerikën si një treg të vetëm me një valutë të përbashkët. Edhe më i rëndësishëm është roli i qeverisë federale në dhënien e ndihmës shteteve që përballen, të themi me papunësi të lartë, duke u flokuar taksa shtesë – të quajtura “transfere unioni”, një politikë që nuk pëlqehet nga gjermanët.
Por Shtetet e Bashkuara të Amerikës mund të pranojnë shpopullim të të gjitha shteteve që nuk janë në gjendje të konkurrojnë. (Dikush thekson se kjo nënkupton se korporatat e Amerikës mund t’i blejnë senatorët e vendeve të tilla me një çmim të lirë.) Por, a janë shtetet evropiane me probleme të ngjashme financiare të gatshme të pranojnë shpopullimin? Me fjalë të tjera, a janë të gatshme të përballen me dhimbjen e zhvlerësimit “të brendshëm”, një proces që dështoi nën standardin e arit dhe po dështon nën standardin e euros?
Madje, edhe ato shtete të pjesës veriore të Evropës kanë të drejtë se euroja do të kishte sukses nëse një displinë fiskale do të zbatohej edhe te anëtarët e tjerë (mendoj se e kanë gabim). Po luajnë me një lojë morale. Kanë të drejtë kur akuzojnë anëtarët e tjerë jugorë se nuk qeverisën mirë me paranë publike, ose në rastin e Spanjës dhe Irlandës për lënien e sektorit financiar në duar të plotë të tregut të lirë, pa pasur një kontroll se ku po çonte ky drejtim. Por kjo nuk adreson problemin e së sotmes: borxhet e larta, pavarësisht se a janë rezultat i kalkulimeve të gabuara private apo publike, duhet menaxhuar brenda një kornize të euros.
Shkurtimet e sektorit publik nuk e zgjidhin problemin e ditëve të sotme të ardhur nga keqqeverisja; ato vetëm sa thellojnë ekonomitë në recesione. Liderët e Evropës e dinë këtë gjë. E dinë se rritja është fort e nevojshme. Por në vend se të merren me zgjidhjen e problemeve të sotme dhe të gjejnë një formulë për rritje ekonomike, preferojnë të ndërmarrin disa hapa që është dashur të kryheshin nga pararendësit e tyre. Kjo mund t’i kënaqë moralizuesit, por nuk do t’i zgjidhë problemet e Evropës – dhe nuk do ta shpëtojë euron.
(Autori është profesor në Universitetin e Columbias. Ai ka fituar çmimin “Nobel” për ekonomi)
